Szamotuły – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie szamotulskim, położone jest w dorzeczu dolnej Warty nad rzeką Samą, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Szamotuły. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego. Leży około 35 km na północny zachód od Poznania. Niecałe 3 kilometry na północ od Szamotuł pod ziemią znajdują się ruiny XIII-wiecznego miasta tzw. Starych Szamotuł. Odkrycia tego dokonano za pomocą fotografii lotniczych. Miasto to miało powierzchnię 23 hektarów, wybudowano je wokół rynku na planie czworoboku o długości 75 metrów. Co ciekawe układ ulic w mieście o nowej lokacji jest taki sam jak w niedawno odnalezionej osadzie.

prywatny zamek Nałęczów Szamotulskich zbudowany został u progu XV stulecia w północnej części miasta, na lewym nizinnym brzegu rzeki Sanny. Przypuszczalnie było to ceglane, regularne założenie z czworobocznymi wieżami, otoczone zasilaną wodami wspomnianej wyżej rzeczki fosą. W roku 1513 Katarzyna Szamotulska wniosła budowlę jako ślubne wiano Andrzejowi Górce, który przekształcił ją (budowlę, nie żonę) w duchu renesansu, a w 1518 wybudował wysoką ceglaną basztę, strzegącą wjazdu na teren warowni. W roku 1549 baszta ta została przebudowana przez poznańskiego muratora Jana Czeterwana (w 1869 częściowo ją zrekonstruowano). Po śmierci Andrzeja obiekt trafił w ręce jego syna, wojewody poznańskiego Łukasza Górki, by w latach późniejszych stanowić siedzibę wielu znamienitych rodów wielkopolskich, m.in.: Gostyńskich, Rokossowskich, Korzobok-Łąckich czy Mycielskich. W XVIII i XIX wieku dwuskrzydłowy gmach przekształcono w sposób zacierający jego pierwotnie obronny charakter. W roku 1837 budowlę przejął pruski następca tronu Fryderyk Wilhelm, a następnie przekazał ją przedstawicielom książęcego rodu Sachsen Coburg-Gotha. W 1869 rozpoczęto generalny remont zamku, połączony z częściową jego rekonstrukcją, a już zupełnie niedawno, bo w latach 1976-89 będący efektem przebudowy pałac regotyzowano. Obecnie pełni on funkcje muzealne.

HALSZKA

Najstarszym elementem założenia obronnego jest ceglana wieża, zwana basztą Halszki. Wzniesiono ją jako budowlę obronną, a następnie przystosowano do celów mieszkalnych. Wieża zbudowana jest na planie prostokąta o wymiarach około 8x11 metrów i posiada cztery kondygnacje. Związana jest z nią smutna historia córki Beaty Kościelskiej i kniazia ostrogskiego Eliasza Elżbiety Katarzyny z Ostrogskich, zwanej pieszczotliwie Halszką. Warta ogromny majątek szlachcianka już jako 14-latka porwana została (nieskutecznie) przez młodego kniazia Dymitra Sanguszko, za co czekał go najwyższy wymiar kary. Potem sprawujący nad nią symboliczną opiekę (ojciec już nie żył) Zygmunt August oddał Halszkę wojewodzie poznańskiemu Łukaszowi Górce, od którego wystraszona dziewczyna szybko uciekła do klasztoru dominikanów w odległym Lwowie, gdzie wzięła ślub z młodym kniaziem Symeonem Słuckim. Król jednak związku tego nie zaakceptował, anulował małżeństwo, a Elżbiecie nakazał powrót do Łukasza. Nie chcąc spełniać swych małżeńskich obowiązków, Halszka przez 14 lat więziona była w słynnej baszcie szamotulskiego zamku. Księżniczka mogła zeń wychodzić jedynie w celu uczestniczenia w odprawianych w pobliskiej kolegiacie nabożeństwach. Jej podły mąż - gorliwy zwolennik reformacji - zasłynął z faktu, iż kościoły katolickie w swych dobrach przekazał na zbory luterańskie, a kielichy i monstrancje kazał przetopić na prywatne potrzeby. Nieprzychylni Górce opowiadali, że z pozyskanego w ten sposób kruszcu polecił wykonać złote obroże dla swoich psów. W 1573 Łukasz III Górka bezpotomnie zszedł z tego świata i dopiero wówczas Halszka odzyskała wolność. Popadła jednak w obłąkanie i zmarła w niespełna trzy lata po swoim wrednym małżonku.