Zamek w Nidzicy

LEGENDA O NOWAKU

Podczas Potopu szwedzkiego w 1656 roku pod miasto podeszły wysłane przez chana na pomoc królowi polskiemu liczne czambuły tatarskie. Zamknięto przed nimi bramy i z niepokojem oczekiwano dalszego rozwoju wydarzeń. Tymczasem jeden z młodych mieszczan, niejaki Nowak, zauważył przypadkiem, że nieopodal murów urzęduje sam wódz tatarski ze swoją świtą, być może omawiając plan zdobycia miasta. Nie zastanawiając się długo Nowak dopadł do najbliższej armaty, przymierzył z działa, strzelił i..trafił. Utrata wodza spowodowała ogromne poruszenie w obozie - hałas i ruch był tak wielki, że radcy miejscy uznali to za atak i rozkazali odnaleźć tego, który tak bezmyślnie zdenerwował Azjatów. Kary w tamtych czasach były srogie, a że biedny chłop nie chciał stracić ani ręki, ani tym bardziej głowy, więc postanowił się ukryć. Sprytny był i schował się tam, gdzie nikt na pewno by go nie szukał - w okazałej kupce świeżego, pachnącego...nawozu. Po jakimś czasie sprawa się wyjaśniła, Tatarzy odstąpili, a wydanego przez żonę Nowaka miasto przyjęło jak bohatera.

                                                                   Historia

Ulokowana w samym sercu Puszczy Galindzkiej wczesnośredniowieczna osada pruska Sasinów, po zajęciu i skolonizowaniu przez zaborcze Państwo Krzyżackie, stanowiła od połowy XIII stulecia mocno wysunięty na południe ośrodek nadgraniczny sąsiadujący z Mazowszem i zasadniczy punkt tranzytowy na szlaku prowadzącym z ziemi mazowieckiej w kierunku Ostródy i Olsztyna. Przypuszczalnie w latach 1266-68 zbudowano w tym miejscu drewniano-ziemną fortalicję, która pełniła funkcję siedziby komornika, podległego najpierw komturii dzierzgońskiej, a po 1341 komturowi w Ostródzie. Budowla owa otrzymała nazwę Neidenberg - Zamek nad Nidą i zajmowała teren późniejszego, położonego od wschodu przedzamcza, choć jej pierwotny układ pozostaje nieznany. Pomyślny rozwój ulokowanej na zachód od warownego wzgórza osady, a także spowodowane agresywną polityką książąt litewskich konflikty nadgraniczne, wpłynęły na decyzję o przekształceniu dotychczasowego założenia drewniano-ziemnego w murowaną, silnie ufortyfikowaną twierdzę. Główne prace budowlane przy nowej warowni prowadzono w latach 1370-1407, przy czym w trakcie ich realizacji wystąpiły zapewne jakieś poważne problemy, bowiem zachowały się dokumenty z 1399 roku, mówiące o wypłacie 1 grzywny (około 0,2 kg srebra) fachowcowi, mającemu ocenić, jakość świeżo wzniesionych murów. Być może owym konsultantem był sam Mikołaj Fellenstein z Koblencji - budowniczy Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, stawiający w tym okresie twierdzę w Bytowie. Proces zaawansowania robót musiał być wówczas bardzo daleko posunięty, ponieważ już 10 lat wcześniej obiekt nadawał się do przyjęcia uczestników konferencji rozjemczej, deliberujących nad poprawieniem wzajemnie wrogich stosunków przygranicznych. Delegaci w osobach m.in. biskupa poznańskiego, księcia mazowieckiego Ziemowita i litewskiego Skirgiełły oraz wielkiego mistrza Zakonu Konrada Wallenroda ze świtą przez sześć kolejnych dni starali się przedstawić swoje racje, po czym każdy odjechał w swoją stronę, nie osiągając żadnych konkretnych rezultatów. W roku 1409, w przeddzień wybuchu wielkiej wojny z Polską, świeżo ukończony zamek otrzymał polityczny awans - odtąd rezydował w nim krzyżacki prokurator.

FRAGMENT SKRZYDŁA WSCHODNIEGO
Z PÓŁNOCNĄ WIEŻĄ MIESZKALNĄ

Rok później miał miejsce chrzest bojowy warownych murów, zakończony kompletną klęską, będącą jednak efektem nie tyle niedociągnięć w ich konstrukcji, co raczej strachu i braku wiary wśród obrońców. Zmierzające w kierunku Grunwaldu wojsko polskie zajęło, bowiem zamek 12.VII.1410 prawdopodobnie bez walki. Zgodnie z rozkazem wielkiego mistrza większość jego załogi wymaszerowała wówczas na punkt zborny armii krzyżackiej - w Nidzicy pozostała tylko niewielka liczba zbrojnych, głównie braci w podeszłym wieku oraz trochę służby, którzy w obliczu niebezpieczeństwa stchórzyli, nie chcieli, bądź nie potrafili przeciwstawić się przeważającej sile wrogich wojsk i dobrowolnie otworzyli bramy. Budowla znalazła się czasowo pod zarządem księcia Janusza Mazowieckiego, by po zakończeniu działań wojennych powrócić w ręce Zakonu. Cztery lata później armia polsko-litewska w sile blisko 40 tysięcy ludzi ponownie przekroczyła granicę z Państwem Krzyżackim i ruszyła w kierunku Działdowa oraz Nidzicy. Dowodzone przez Władysława Jagiełłę oddziały 29 lipca 1414 bez większych perturbacji zajęły miasto, a następnie silnym ostrzałem artyleryjskim rozpoczęły szturm teraz już znacznie lepiej przygotowanej do defensywy twierdzy. Po 8-dniowym, okupionym krwią 400 żołnierzy oblężeniu 6 sierpnia Polacy tryumfalnie weszli do zamku, którego pozbawiony nadziei personel na wieść o upadku Olsztynka dobrowolnie skapitulował, co zgodnie z wojennym zwyczajem pozwoliło mu zachować życie i bezpiecznie odjechać w kierunku Działdowa. Polska okupacja Nidzicy trwała jednak zaledwie niespełna dwa miesiące, bowiem już we wrześniu komtur Ostródy Jan von Bichau - wykorzystując fakt, że większość wrogich mu sił zajęta była akurat obleganiem Brodnicy - niespodziewanie zaatakował, zmuszając do kapitulacji pozbawioną niezbędnego wsparcia nieliczną załogę. Podczas wielkiej wyprawy w 1414 armia królewska nie ograniczała swoich działań tylko do oblegania krzyżackich warowni. Polsko-litewskie zagony spustoszyły wówczas duże obszary zachodniej części Mazur, z kolei cofający się Krzyżacy taktycznie niszczyli wszelką żywność, jakiej nie udało im się ze sobą zabrać, podpalali młyny, piekarnie oraz zalegające na polach zboża, stąd wydarzenia te określone zostały przez historyków tzw. wojną głodową.

Po sekularyzacji Zakonu zorganizowano w Nidzicy starostwo książęce z pierwszym starostą w osobie miejscowego szlachcica Piotra Kobierzyckiego. Rozpoczął się wówczas stuletni okres dobrobytu i intensywnego rozwoju miasta, przerwany brutalnie przez najazdy wojsk szwedzkich w XVII stuleciu. Podczas Potopu (1656) okupowaną przez Szwedów warownię próbowały zdobyć czambuły tatarskie, przysłane przez chana z pomocą królowi polskiemu Janowi Kazimierzowi. Potężna artyleria i muszkiety załogi okazały się jednak silniejsze od furii atakujących, spodziewających się zapewne ukrytych za grubymi murami bogatych łupów. Oblężenie tatarskie było ostatnim w historii nidzickiego zamku - w latach następnych jego znaczenie militarne wyraźnie podupadło, a brak należytej opieki i liczne zaniedbania sprawiły, że pod koniec XVIII wieku budowla bliska była ruinie. Jej zły stan pogorszył jeszcze wielki pożar miasta, w 1784, który zasięgiem swym objął również całe przedzamcze (podpalacza złapano i stracono kołem). Najwięcej jednak zniszczeń dokonali na zamku żołnierze francuscy, stacjonujący tutaj z przerwami w latach 1806-12 - na wzgórzu zamkowym mieścił się wówczas wojskowy lazaret. Od całkowitej ruiny zdewastowany przez Napoleończyków gmach uratował radca sądowy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, skuteczny pomysłodawca odbudowy (1828-30) średniowiecznej twierdzy z przeznaczeniem na siedzibę sądu, prywatne mieszkania oraz więzienie. W 1945 roku zamek nie miał już tyle szczęścia - zbombardowany przez Rosjan spłonął, tracąc stropy i część murów. Szybko jednak podjęto decyzję o jego odbudowie, w 1949 obiekt odgruzowano, a trzy lata później ruszyły pierwsze prace zabezpieczające. Pełną restaurację zabytku, łącznie z konserwacją zachowanych malowideł w kaplicy i refektarzu, zakończono w 1965, po czym uroczyście oddano go w użytkowanie lokalnym instytucjom kulturalno-społecznym.

                                                                         Stan Obecny

Dobrze utrzymana, zadbana krzyżacka warownia służy obecnie, jako miejskie centrum biznesu, kultury i rozrywki. Mury zamkowe dały schronienie licznym instytucjom i inicjatywom. Mieszczą się w nich: Muzeum Ziemi Nidzickiej z ekspozycją etnograficzno-historyczną, Nidzicki Ośrodek Kultury, Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej, Galeria Autorska Hieronima Surpskiego, pracownia rzeźby i biblioteka miejska. Działa tutaj również hotel oraz restauracja. Wstęp na przedzamcze i na dziedziniec zamku wysokiego wolny, do muzeum płatny. Kompleks otoczony jest gęstym XIX-wiecznym parkiem, który w wyższych partiach powinien być przetrzebiony lub wycięty, w okresie zielono liściastym, bowiem (ku rozpaczy fotografów) zazdrosne drzewa przesłaniają zamek niemal całkowicie.