Malbork (niem. Marienburg) został założony jako osada wokół zamku, którego budowę rozpoczęto w roku 1274, kiedy to na ziemie te przybył Zakon Krzyżacki. Otrzymała ona status miasta w roku 1286 na prawie chełmińskim, nadany przez tutejszego komtura Konrada von Thierberga. W przeciągu około 30 lat powstał tu mały zamek zawierający m.in. dom konwentualny, kaplice, dziedziniec i podzamcze. Wybudowano również Gdanisko - długi ganek z wieżą wybudowaną nad rzeką, pełniącą rolę ustępu, a także wieży obronnej. Zamek nazwano Grodem Marii - z niemieckiego Marienburg.
Po bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku, król Polski Władysław Jagiełło oblegał bez powodzenia zamek przez 2 miesiące, mimo to ten test systemu obronnego zamku wykazał konieczność zmian, m.in. ze względu na rosnące znaczenie artylerii. Niektóre z kul wystrzelonych zza Nogatu dotarły do pomieszczeń Pałacu Wielkich Mistrzów. Obrońcy upamiętnili fakt pomyślnej obrony wmurowaniem kamiennej kuli nad kominkiem.
Podczas wojny trzynastoletniej, 7 czerwca 1457, Malbork został zajęty przez wojska polskie, a włączony do Polski na mocy pokoju toruńskiego w 1466. Tego dnia zamek dostał się na 315 lat od Polski, a fakt ten otwarty został wjazdem na zamek króla Kazimierza Jagielończyka oraz pierwszego gubernatora Prus Królewskich Jana Błażyńskiego. Zamek zmienił swoją dotychczasową funkcję z klasztornej na twierdzę i magazyny. Administratorem został starosta królewski oraz podległy mu murgrabia. Cały zamek był odtąd zaniedbywany, ze względu na brak funduszy na utrzymanie i restaurację. Ślady osadnictwa w miejscu dzisiejszego Malborka sięgają młodszej epoki kamienia. W najbliższej okolicy natrafiono na relikty rzymskie. W XII i na początku XIII wieku, a więc jeszcze przed podbojem i kolonizacją tych terenów przez Krzyżaków, Pomezania, historyczna ziemia, na której leży Malbork, zamieszkiwana była dość gęsto. Jednak duże połacie kraju pokrywały puszcze, na podmokłych łąkach bujna trawa, pasły się stada zwierzyny, jeziora zaś obfitowały w ryby.
Część terenów zdobyta była przez książąt pomorskich. Oni to na prawym, wysokim brzegu Nogatu założyli gród Zantyr wraz z podgrodziem. Na skutek pokrętnej polityki Sambora, jednego z dwóch braci potężnego księcia Świętopełka, Zantyr podarowano w 1250 r. Zakonowi. Około 1274 roku Krzyżacy zaczęli wznosić, częściowo z materiałów uzyskanych z rozbiórki starych zabudowań klasztornych grodu w Zantyrze, silnie ufortyfikowany zamek w dolnym biegu Nogatu. Budowany zamek i otaczające go miasto nazwano Marienburg, czyli gród Marii, od imienia patronki Zakonu.
W 1286 osada powstała przy zamku otrzymała prawa miejskie od mistrza krajowego Konrada von Thierberga młodszego.
Na wysoczyźnie górującej nad rzeką, na południe od terenów zamkowych, wytyczono działki dla osiedleńców. Późniejsza zabudowa ciągnęła się wzdłuż jednej ulicy, rozszerzającej się w połowie, tworząc w ten sposób rynek (szerokości ok. 30 m, a długości ok. 300 m). Domy o konstrukcji szkieletowej z podcieniami ustawiono szczytami w jego stronę. Jedna pierzeja, wschodnia, nosiła nazwę Wysokich Podcieni, zachodnia – Niskich Podcieni. Równolegle do rynku biegły ulice: na zachodzie – Schuhgasse, gdyż prowadziła do bramy nazywanej od czasów oblężeń szwedzkich Bramą Szewską, na wschodzie – Kratzhammer i Neustadt (wytyczone po 1380 roku).
Zamek i fragment średniowiecznego miasta
W północno-zachodniej części miasta usytuowana była fara pod wezwaniem św. Jana. Następnym ważnym obiektem był ratusz. Prawdziwa perła gotyckiej architektury municypalnej. Pierwsza wzmianka o malborskim ratuszu brzmiąca „auff dem Rathuze von der Stadt” (na ratuszu miejskim) pochodzi z 1365 roku. Początkowo miasto opasane było niezbyt wysokimi murami spiętymi basztami i wieżami bramnymi: Mariacką, czyli Sztumską, Garncarską (zwaną też Św. Ducha lub Elbląską) i Szewską. Od strony rzeki mury i wał, na którym wznosiły się, wzmocniono skarpami. Od potężnego systemu obronnego zamku dzieliło miasto fosa i mur oporowy zapobiegający osuwaniu się ziemi. Zakaz komtura o stawianiu z tej strony muru obronnego podyktowany był zamiarem roztoczenia całkowitej kontroli nad miastem, co znalazło dramatyczne potwierdzenie w czasie wojny trzynastoletniej i w czasie najazdów szwedzkich w XVII w. W latach 1352-1383 mury obronne podwyższono, a w ciągu wschodnim wzmocniono siedmioma basztami trójbocznymi, otwartymi od strony miasta.
